آینده جهان در سال 2016

جهان در نخستین روزهای سال 2016 میلادی، هم چنان سرشار از وقایع و حوادث پیچیده و گاه غیر قابل پیش بینی است.

اختصاصی/ افق آینده پژوهی راهبردی– نگارنده مطلب پیش رو  می کوشد با مدنظر قرار دادن شماری از مهم ترین تحولات رخ داده در سال گذشته، به گمانه زنی درباره رخدادها و شرایطی که می توانند به وجود آورنده آینده‌های محتمل در حوزه های مختلف باشند، بپردازد؛ آینده هایی که هر یک به نحوی، بر سیاست خارجی نظام جمهوری اسلامی ایران در سال نوی میلادی، تأثیرگذار خواهند بود.

*********

ایران در سال 2016

در دوران پسابرجام، رابطه ایران با امریکا اگرچه با توافق اولیه درباره اجرایی ساختن برجام همراه بوده، اما چالش‌های دیگری از سوی امریکا برای ضربه‌زدن به زیرساخت‌های قدرت درونی جمهوری اسلامی ایران تدارک دیده شده است.

پس از اجرایی‌شدن برجام، چالش موشک‌های بالستیک ایران بر روی میز قرار خواهد گرفت. امریکا با افزایش توان موشکی ایران، برای محافظت از امنیت رژیم‌صهیونیستی، سامانه‌های پدافند هوایی پیشرفته‌ای هم چون آرو 3 و گنبد آهنین در اختیار آن قرار خواهد داد و حتی فروش سامانه‌های تاد* را به این رژیم بلامانع خواهد دانست.

هم چنین روابط ایران و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس، یکی دیگر از چالش‌های آتی امریکا با ایران در سال 2016 میلادی خواهد بود. با قطع رابطه یک‌سویه عربستان سعودی و برخی از کشورهای عربی با ایران، چالش‌های امنیتی در منطقه خلیج‌فارس به صورت روزافزونی افزایش خواهد یافت و امریکا تلاش خواهد کرد نقش میانجی‌گری بی‌طرف را در این بحران به عهده بگیرد.

انتخابات مجلس شورای اسلامی و مجلس خبرگان نیز در سال 2016 میلادی برگزار خواهند شد و پیامدهای آن برای آینده ایران بسیار تأثیرگذار خواهد بود. از منظر اقتصادی نیز لغو تحریم‌ها موجب باز شدن اقتصاد و افزایش حدود 500 هزار بشکه‌ای تولید روزانه نفت ایران می‌شود.

پیش‌بینی نشریه اکونومیست درباره سال 2016 میلادی آن است که اقتصاد ایران خیز اقتصادی خواهد داشت و رقم رشد اقتصادی 1/6 ‌درصد را برای ایران پیش‌بینی کرده است.

براساس برآورد اکونومیست، نرخ تورم ایران در سال میلادی آینده 1/14 ‌درصد خواهد بود. این در حالی است که برآوردهای دیگر، از احتمال کاهش نرخ تورم به سطوح پایین‌تر از این رقم حکایت دارد. این نشریه در بخشی از پیش‌بینی‌های خود که به ایران اختصاص داده، رشد اقتصادی ایران در سال میلادی آینده را بالغ بر 1/6 درصد و نرخ تورم آن را 1/14درصد برآورد کرده است.

بر این اساس، درآمد سرانه ایران با معیار قیمت‌ جاری 6.130 دلار و با معیار برابریِ قدرت خرید 18.070 دلار پیش‌بینی شده است. تعادل بودجه ایران بر اساس درصدی از جی‌دی‌پی 5/2- خواهد بود و جمعیت کشورمان به 80 میلیون‌نفر خواهد رسید.

امنیت در سال 2016

با ظهور پدیده‌ای شوم به نام داعش در ژوئن سال 2014، جهان با ناامنی بی‌سابقه‌ای دست و پنجه نرم می‌کند. این گروه تروریستی در سال 2015 مرکز فعالیت‌های تروریستی خود را فراتر از سوریه و عراق برد و در همین اواخر به لیبی نیز سرایت داد. پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که داعش در سال 2016 قصد دارد تا به مناطقی در آفریقا و آسیا دست پیدا کند تا بتواند به اصطلاح خلافت خود را گسترش دهد.

هم چنین شهروندان و رسانه‌های اروپایی نسبت به بحران امنیت در اتحادیه اروپا بیش از پیش حساس شده‌اند؛ چرا که وقوع حملات تروریستی پاریس، بحران امنیت را در اروپا تشدید کرده است. اگرچه نهادهای امنیتی و دولتی اروپا در سال 2015 میلادی و سال‌های گذشته، در ایجاد داعش و دیگر گروه‌های تروریستی و گسترش بحران‌های امنیتی در قاره سبز نقشی عمده داشته‌اند. در جولای سال 2016، سران ناتو در ورشو پایتخت لهستان، دیداری خواهند داشت تا درباره بحران‌های امنیتی و هم چنین رقابت روزافزون این سازمان با روسیه، تصمیم‌های مهمی اتخاذ کنند.

حمله ترکیه به جنگنده روسیه در فراز آسمان سوریه، بحران‌های امنیتی جهان را افزایش داده است. در سال 2016، روابط ترکیه – روسیه، بدون عذرخواهی رسمی ترکیه و پرداخت غرامت به روسیه، دورنمای چندان امیدبخشی در پی نخواهد داشت.

کره شمالی نیز با آزمایش بمب هیدروژنی خود در اوایل سال 2016، در سال پیش رو، نقش فزاینده‌ای در ایجاد و گسترش بحران‌های امنیتی در جهان ایفا خواهد کرد؛ اگرچه بسیاری از کشورهای جهان این اقدام کره شمالی را محکوم کرده‌اند، اما پیامدهای چنین اقدامی، از سوی ایالات متحده امریکا بی‌پاسخ باقی نخواهد ماند.

انرژی در سال 2016

اگرچه قیمت‌های پایین نفت در سال 2016 به مصرف‌کنندگان بزرگ انرژی کمک خواهد کرد، اما فضای کسب و کار بازارهای نوظهور هم چنان دچار نوسان خواهد بود؛ چرا که روسیه و برزیل با موانعی روبه‌رو‌ خواهند شد.

در چین، صنایعِ در حال رشد و بخش خدمات کمک خواهند کرد تا ضعف تولیدات کارخانه‌ای جبران شود. به هر حال، رشد تجارت جهان ضعیف خواهد بود اما در صورت تصویب پیمان تجاری دو سوی اقیانوس آرام، تجارت جهانی به مرور رونق خواهد گرفت. فضای هیجانی که در بازارهای انرژی در سال آتی مشاهده می‌شود، ناشی از عرضه گسترده انرژی خواهد بود.

در سال 2016 مصرف انرژی جهان رشد ثابت اما ضعیف 5/2 درصدی را تجربه خواهد کرد. تقابل بین عرضه‌کنندگان کم‌هزینه حوزه خلیج‌فارس و شرکت‌های تولیدکننده نفت شیل آمریکا شدت خواهد داشت. تاکنون تصمیم عربستان برای توسل به سهم بازار از راه افزایش تولید، برخی تولیدکنندگان شیل را از بازار انرژی خارج کرده است؛ اما تداوم این راهبرد، افت سریع قیمت‌ها را متوقف خواهد کرد.

به‌نظر می‌رسد سرمایه‌گذاران نفت شیل، در آینده نه چندان دور، روش‌های کم‌هزینه‌ای را خواهند یافت و تعداد بیش  تری از این شرکت‌ها با افزایش نرخ بهره آمریکا دستخوش آسیب خواهند شد، اما میانگین قیمت 55 دلار برای هر بشکه نفت وست تگزاس اینترمدیت برای اغلب این شرکت‌ها سودده خواهد بود. مشکلات انرژی زمانی بیش تر خواهد شد که ایران در دوران پساتحریم در هر روز 470 هزار بشکه دیگر بر تولید نفت خود بیفزاید.

با توجه به آن که عرضه نفت جهان حدود 96 میلیون بشکه در روز خواهد بود، شرکت‌های بزرگ نفت و گاز جهان از سرمایه‌گذاری‌های خود خواهند کاست.

غرب آسیا در سال 2016

شرایط هیچ منطقه‌ای در جهان امروز پیچیده‌تر از غرب آسیا نیست؛ جایی که نه تنها در آن برخی از رهبران اقتدارگرا حکومت می‌کنند بلکه دولت‌های ورشکسته‌ای هم چون یمن، سوریه و افغانستان نیز زمینه‌ساز بحران‌های امنیتی شده‌اند.

در سال 2016 میلادی، عربستان سعودی تحت تأثیر نفوذ هژمونی ایران، افزایش بی‌طرفی ایالات متحده، رقابت درونی در خاندان سلطنتی و نوسانات قیمت نفت، با کنش‌های افراطی گوناگون، تهدیدهای زیادی را به‌وجود آورده و منجر به افزایش حمایت و سهم سعودی‌ها در نبردهای نیابتی غرب آسیا خواهد شد.

کشتار در یمن هم چنان ادامه خواهد داشت و دولت عراق، نفت بیش تری را صادر خواهد کرد، اما با برنامه‌های پیش‌دستانه، مانع از جذب اقلیت سنی به داعش خواهد شد و اقدام هایی اساسی برای بازپس‌گیری سرزمین‌های تحت تصرف داعش به کار خواهد بست.

امریکا، روسیه، فرانسه، ترکیه و دیگر کشورها به بمباران مواضع داعش در سوریه و عراق ادامه خواهند داد اما این حملات به باور کارشناسان، تأثیر نظامی اندکی بر سرکوب داعش خواهد داشت.

تعداد زیاد پناهجویان سوری در لبنان و اردن، زمینه‌ساز مشکلات اقتصادی و اجتماعی فراوانی در هر دو کشور خواهد بود. هم‌اکنون مرزهای شمالی اردن، شاهد هزاران پناهجو هستند که به دنبال پناهگاه بوده‌اند و در وضعیت اسفناکی به سر می‌برند.

در سال 2016 داعش با بهره‌گیری از حدود یک میلیارد دلار ذخایر مالی، تسلط بر رسانه‌های عمومی، ارتباطات پنهانی و توانایی جذب مداوم منابع حامیان جدید در سراسر جهان، نفوذ بین‌المللی خود را افزایش خواهد داد؛ بنابراین در سال 2016 نیز حملات تروریستی بیش تری اتفاق می‌افتد.

ورود ترکیه به بحران سوریه و جنگ لفظی این کشور با روسیه، شرایط را برای اعزام نیروی جدید به داعش در سوریه سخت خواهد کرد. این امر می‌تواند منجر به فراخوان دوباره داعش برای انجام اقدامات تروریستی و حملات انتحاری در کشورهای خود شود. در غرب آسیا، درگیری‌ها تشدید خواهد شد و به جز ایران، هیچ کشوری تمایلی به احیاء نظم گذشته منطقه ندارد.

افریقا در سال 2016

پیش‌بینی‌های اقتصادی درباره افریقا برای سال 2016، چندان رضایت بخش نیست؛ صاحب‌نظران مسائل سیاسی و اقتصادی بر این باور هستند که این قاره در سال 2016 با سه بحران روبه رو خواهد بود:

الف) بهای کالاهای صادراتی کشورهای افریقایی ازجمله بهای نفت به صورت چشمگیری سقوط کرده؛ از این رو دیگر بخش‌های اقتصادی این قاره، از جمله بخش‌های صنعتی و خدمات با کاهش تقاضا مواجه شده‌اند.

ب) بزرگ ترین شریک تجاری قاره افریقا، یعنی چین به دلیل مشکلات مالی شامل ریزش حباب سهام، حباب املاک و حباب اعتبار با چالش‌های عمده‌ای روبه رو خواهد شد و پیامدهای آن از جمله تأخیر در سرمایه‌گذاری و عدم تمایل به گشایش بازارهای نوین تجاری در قاره افریقا، گریبانگیر کشورهای این قاره خواهد شد.

ج) با افزایش نرخ بهره توسط بانک مرکزی امریکا (US Federal Reserve)، هزینه‌های وام‌های دریافتی توسط کشورهای قاره افریقا افزایش خواهدیافت و از این رو سرمایه‌گذاری بیش تر در این کشور با مخاطره بیش تر همراه خواهد بود.

به این تهدیدها، باید پدیده ال نینو و دیگر تهدیدات زیست‌محیطی را نیز اضافه کرد که به اعتقاد کارشناسان در سال 2016، پیامدهای ناگواری بر اقتصاد، گردشگری و دیگر حوزه‌های راهبردی در این قاره خواهد داشت. اگرچه در شمال قاره افریقا، کشورهای بحران‌خیزی هم چون لیبی و مصر وجود دارند که هم چنان با مشکلات سیاسی و امنیتی ناشی از گسترش داعش روبه رو هستند، نیجریه نیز در سال 2016 با مشکلات امنیتی ناشی از بحران‌های داخلی مواجه شد. مسأله شیخ زکزاکی و شیعیان این کشور نیز در سال 2016، امنیت این کشور افریقایی را با چالش روبه رو خواهد ساخت.

به نظر می‌رسد امریکا پس از چند سال، تلاش خواهد کرد تا در لیبی، ثبات سیاسی و آرامش با استقرار دولت وحدت ملی برقرار شود.

روسیه- ناتو – ترکیه در سال 2016

اگرچه ترکیه پس از سقوط جنگنده روسی بر فراز آسمان سوریه، هرگز حاضر به عذرخواهی نشد، ولی با گسترش واکنش‌های روسیه به این اقدام، رییس‌جمهور ترکیه به صراحت گفت: «ای کاش سوخو را سرنگون نمی‌کردیم». پس از این رویداد، رییس‌جمهور روسیه اتهام‌هایی هم چون «خنجر از پشت»، «خرید نفت از داعش»، «همدستی با تروریست‌ها» و… را علیه دولت ترکیه مطرح کرد. حتی رییس حزب لیبرال روسیه از دولت خواست ترکیه را با حمله‌ اتمی تنبیه کند. به نظر می‌رسد در سال 2016 نیز تنش‌ها در روابط دو کشور ادامه خواهد داشت و می‌توان در سال آتی، منتظر رویدادهای ذیل بود:

1. ادامه تحریم‌ها

احتمال بازنگری در روابط سیاسی و اقتصادی بین دو کشور و به‌ویژه احتمال کاهش صادرات بنزین و گاز که ترکیه به‌شدت به آن نیازمند است و ادامه توقف اعزام گردشگران و اجرای طرح‌های اقتصادی و سرمایه‌گذاری‌های کلان اقتصادی روسیه در ترکیه، محتمل خواهد بود.

هم چنین جلوگیری از حضور کارفرمایان و پیمانکاران اتباع جمهوری ترکیه در روسیه ادامه خواهد داشت. برخی کارشناسان معتقدند روسیه وارد رویارویی نظامی با ترکیه نخواهد شد؛ چراکه ممکن است بحران از کنترل آن‌ها خارج شده و ناتو برای حمایت از ترکیه به عنوان عضو خود، وارد درگیری با روسیه شود.

2. واکنش مناسب

روسیه به عنوان یک قدرت بین‌المللی نمی‌تواند به سقوط جنگنده، تنها به صورت تحریم واکنش نشان دهد؛ چرا که عدم پاسخ مناسب، به منزلت بین‌المللی روسیه آسیب خواهد زد. به نظر می‌رسد روسیه با یک اقدام نظامی متقابل، جنگنده‌ها و ناوچه‌های ترکیه را در حریم هوایی سوریه سرنگون یا غرق خواهد کرد.

3. هزینه‌سازی بیش تر برای ترکیه

روسیه در دیگر پرونده‌های منطقه‌ای هم چون بحران قره‌باغ و پرونده قبرس، برای ترکیه هزینه‌تراشی خواهد کرد و حضور نظامی گسترده تر روس‌ها در ارمنستان و امضای قراردادهای نظامی بیش تر با ایروان نیز محتمل خواهد بود.

*********

پانویس:

THAAD : Terminal High-Altitude Area Defense *

منابع:

Amadou Sy, FORESIGHT AFRICA:  TOP PRIORITIES FOR THE CONTINENT IN 2016, Brookings, January 8, 2016

Jon B. Alterman, Isis (Re)Writes History, Center for Strategic and International Studies (CSIS), Nov 15, 2015

Strategic and International Studies (CSIS), Nov 15, 2015

Russia, Europe, and Eurasia, 2016 Global Forecast, Center for Strategic and International Studies (CSIS), Nov 15, 2015

امیر صادقی

مؤسسه افق آینده پژوهی راهبردی