دکتر زهرا محمودی
پژوهشگر مسائل آسیا
چکیده
افق آینده پژوهی راهبردی: ایران با افغانستان و پاکستان به لحاظ تاریخی، مذهبی، فرهنگی و سرزمینی دارای اشتراکات بسیاری است. وجود بیش از 900 کیلومتر مرز مشترک، حضور نیروهای امریکایی در منطقه، حضور جمعیت شیعه در این دو کشور، حضور و فعالیت گروههای تروریستی در دو کشور و … باعث شده است که وضعیت موجود در افغانستان و پاکستان بر ج.ا.ایران نیز اثر بگذارد. در سال 1397 شاهد بروز اتفاقات متعدد سیاسی- امنیتی در افغانستان و پاکستان بودیم که علاوه بر پیامدهای داخلی، بر روابط میان آنها با ج.ا.ایران نیز اثرگذار بوده است. بعلاوه، برگزاری انتخابات ریاست جمهوری افغانستان در سال 1398، نتیجه گفتگوهای صلح طالبان با امریکا، امنیت مرزی، نفوذ عربستان بر پاکستان و …، نیز از جمله موضوعاتی است که روابط تهران را با کابل و اسلامآباد را تحت تأثیر قرار خواهد داد. در نوشتار حاضر به تبیین و تحلیل مهمترین رویدادهای سال جاری در افغانستان و پاکستان و تأثیر آن بر ایران و نیز ارائه چشمانداز روابط در سال آینده خواهد پرداخت.
- مهمترین تحولات افغانستان در سال جاری
مهمترین تحولات افغانستان در سال جاری که بر سیاستهای ایران نیز در قبال این کشور تأثیرگذار بود عبارت است از: برگزاری انتخابات مجلس، مذاکرات صلح امریکا با طالبان، مذاکرات طالبان با ایران.
برگزاری انتخابات مجلس: انتخابات دوره هفدهم پارلمان افغانستان پس از پس از سه سال تأخیر، در مهر ماه 1397 برگزار گردید. نتایج انتخابات مذکور که با انتقاداتی نظیر عدم آشنایی با دستگاه بیومتریک و باز شدن دیر هنگام برخی مراکز رأیگیری نیز همراه بود، در دی ماه اعلام شد. انتخابات مجلس بر آینده افغانستان از جمله جهتگیری و ائتلافهای سیاسی در خصوص انتخابات ریاست جمهوری سال آینده اثرگذار خواهد بود.
مذاکرات صلح امریکا با طالبان: امریکا تاکنون، اقدام به برگزاری پنج دور گفتگو با طالبان نموده است. دور اول گفتگوهای رسمی صلح طالبان با امریکا از مهر 1397 آغاز شده و پنجمین دور آن در دوحه قطر در حال برگزاری است. حضور ملا برادر به عنوان مرد دوم طالبان در این دور از گفتگوها از نکات بارز آن میباشد. طرفین مذاکره بر مثبت بودن این دور از گفتگوها و احتمال دستیابی به پیشنویس تفاهم میان آنها خبر دادهاند. خواستههای طالبان در این مذاکرات شامل خروج نیروهای امریکایی از افغانستان و رهایی زندانیان این گروه از زندان است. امریکاییها هم از طالبان خواستهاند که اجازه ندهند گروههایی نظیر داعش و القاعده از خاک افغانستان علیه امریکا و متحدانش عملیاتی انجام دهند. تاکنون در هیچ یک از پنج دور گفتگوی صورت گرفته، نمایندگان دولت کابل به دلیل مخالفت طالبان حضور نداشتند اما ظاهراً تلاش برای دستیابی به راهحل بینابینی جهت حضور نمایندگان دولت در جریان است.
3-1)مذاکرات طالبان با ایران: پس از اینکه روسیه، چین، حتی کشورهای اروپایی اقدام به برگزاری نشست با طالبان نمودند، ایران نیز در دی ماه 1397 خبر مذاکره با هیات طالبان در تهران را علنی نمود. در ادامه آقای شمخانی به افغانستان سفر کرد تا ضمن گسترش روابط، دولت افغانستان را نیز در جریان این گفتگوها کرد. اهداف ایران از برگزاری مذاکره با طالبان که البته با اطلاع دولت کابل برگزار شد عبارت بود از: تأثیرگذاری بر رویکرد این گروه در قبال شیعیان هزاره و سایر قومیتهای غیرپشتون در افغانستان، جلوگیری از اقدامات ضدایرانی عربستان در افغانستان، بهرهمندی از نتایج گسترش امنیت در افغانستان در خصوص امنیت مرزها و قاچاق مواد مخدر، پیگیری موضوع خروج نیروهای امریکا از افغانستان، پیگیری روند مقابله و تضعیف داعش در افغانستان، یادآوری ضرورت توجه به نقش و جایگاه ایران در افغانستان.(1)
- مهمترین تحولات پاکستان در سال 1397
مهمترین تحولات پاکستان در سال 1397 که بر سیاستهای ایران نیز در قبال این کشور تأثیرگذار بود عبارت است از: از برگزاری انتخابات پارلمانی و انتخاب عِمرانخان به عنوان رئیس جمهور، سفر محمد بنسلمان به پاکستان، بروز حوادث تروریستی در منطقه مرزی بلوچستان.
انتخابات پارلمانی 2018 پاکستان: بر اساس قانون اساسی پاکستان، این کشور دارای پارلمان مرکزی و چهار پارلمان ایالتی میباشد. بر اساس آراء پارلمان مرکزی، رئیس جمهور و طبق آراء پارلمان مرکزی و ایالتی، نخستوزیر کشور مشخص میشوند. حزب “تحریک اِنصاف” به رهبری “عِمرانخان نیازی” توانست به عنوان برنده انتخابات پارلمانی سال 2018 معرفی شود. پیروزی عمرانخان در انتخابات در شرایطی صورت گرفت که دولت در پاکستان طی سالهای گذشته از بین حزب مردم و یا مُسلملیگ شاخه نواز انتخاب میشدند اما اینبار، حزب سومی که با شعار مبارزه با فساد وارد عرصه رقابتهای سیاسی گردید، توانست به عنوان پیروز انتخابات معرفی شود. عمرانخان، بازیکن سابق تیم ملی کریکت پاکستان است که قومیتی پشتون داشته و به ایالات خیبرپَختونخواه تعلق دارد. عمرانخان بر بهبود روابط پاکستان با کشورهای همسایه و اسلامی تأکید نموده است و در همین راستا، تقویت روابط با تهران را به نفع اسلامآباد میداند. او صحبتهایی در مورد اجرای قرارداد خط لوله گاز (موسوم به خط لوله صلح) با تهران را مطرح و اعلام کرد که گاز ایران ارزانتر است. اما اسلامآباد هنوز ساخت خطوط لوله گاز در خاکش را هم به دلایل ناتوانی اقتصادی و هم به دلیل مخالفت و فشارهای امریکا و سعودی آغاز نکرده است.
سفر محمد بنسلمان به پاکستان: پاکستان اولین مقصد شاهزاده بنسلمان، ولیعهد سعودی به منطقه جنوب آسیا بود. بنسلمان به دلیل فضاحتی که درخصوص موضوع قتل خاشقچی در سفارت سعودی رخ داد میخواست برای بهبود تصویر خدشهدار شدهاش، طی سفر به پاکستان به عنوان کشور متحد و دومین کشور پر جمعیت مسلمان جهان، جایگاه و موقعیت خود را بهبود ببخشد. در کنار این موضوع، طرح میانجیگری در خصوص بحران کشمیر جهت ارتقای جایگاه دیپلماتیک ریاض، ملزوم مهار نفوذ ایران در منطقه از جمله افغانستان، پیگیری روند بیثباتسازی منطقه نیز از دیگر اهداف سفر شاهزاده به اسلامآباد بود. البته نیاز اقتصادی پاکستان به کمکهای عربستان نیز سبب استقبال گرم اسلامآباد از بنسلمان گردید.
بروز حوادث تروریستی در بلوچستان: ایران طی سالهای گذشته همواره شاهد حملات تروریستی در بلوچستان و مناطق مرزی بوده است که آخرین مورد آن انفجار اتوبوس و شهادت نیروهای وابسته به سپاه در منطقه خاش بود که توسط برخی عناصر بومی بلوچ و تعدادی از شهروندان پاکستانی صورت پذیرفت. مناطق بلوچنشین در ایران و پاکستان ازجمله توسعه نیافته و محرومترین مناطق هر دو کشور هستند و خشونت در این مناطق، با گسترش منازعات در دو سوی مرز و نیز جریان غیرقانونی مواد مخدر، اسلحه و مهاجران بغرنجتر میشود. یک تحلیل این است که پاکستان(به همراه متحدین عرب خود) با هدف مقابله با نفوذ ایران در افغانستان و شیعیان منطقه، به تحریک اقلیت سنی ایران در مرزهای شرقی میپردازد و یا با گروههای تروریستی معاند با ایران که در خاک آن کشور حضور دارند، برخورد جدی نمیکند. نتیجه این موضوع، رشد گروههای افراطگرا در مرزهای ایران، آموزش مذهبی و عملیاتی آنها در خاک پاکستان، ایجاد چالش امنیتی برای ایران در قالب بروز انفجارهای تررویستی و آدمربایی توسط گروهکهای تروریستی شده است. تحلیل دیگر این است که پاکستان به دلیل شرایط داخلی، توانایی مدیریت و کنترل ایالت بلوچستان خود و مناطق هممرز با ایران را ندارد و نمیتواند اقدام خاصی جهت مقابله با گروههای معاند با ایران در این مناطق انجام دهد.
- چشم انداز آینده روابط ایران با افغانستان
ادامه روند مذاکرات صلح امریکا و طالبان: با توجه به اینکه تاکنون نمایندگان دولت افغانستان به دلیل مخالفت طالبان در گفتگوهای صلح امریکا و طالبان حضور نداشتهاند، احتمالاً این گفتگوها کماکان پیگیری خواهد شد تا ضمن دستیابی به نتیجه مدنظر طرفین، شاهد حضور نمایندگان دولت کابل در مذاکرات باشیم. به هر صورت، اگر در پی این مذاکرات، طالبان به طور رسمی قدرت را بدست بگیرند میتوانند برای ایران ایجاد فرصت نمایند البته به شرط مقابله این گروه با داعش و مسئله فرقهگرایی در افغانستان، فشار بر امریکا جهت خروج افغانستان، و عدم تحت تأثیر قرار گرفتن از سیاست ضد ایرانی عربستان سعودی. مناسب است ایران ضمن حفظ رابطه با طالبان، متحدان قدیمی خود در افغانستان را نیز همراه خود داشته باشد تا درصورت تغییر مواضع طالبان، این متحدان را هنوز در کنار خود داشته باشد.
انتخابات ریاست جمهوری 1398: افغانستان در تیر ماه سال پیشرو، شاهد برگزاری انتخابات ریاست جمهوری خواهد بود. از جمله کاندیداهای سرشناسی که احتمالاً در این اتخابات حضور خواهند داشت شامل حامد کرزی(رئیس جمهور پیشین)، حنیف اَتمر(مشاور سابق امنیت ملی)، اشرفغنی (رئیس‌جمهور فعلی)، ژنرال عبدالرشید دوستم(معاون اول کنونی اشرفغنی)،گلبدین حکمتیار(رهبر حزب اسلامی) و عبدالله عبدالله (رئیس اجرایی فعلی) میباشند. از اکنون مشخص است که در این انتخابات هم، رقابتهای قومی مانند سایر انتخابات این کشور وجود خواهد شد و موضوع سوء استفاده برخی کاندیداها توسط سایر آنها مطرح خواهد شد. چنانچه طالبان به نتایج نهایی و مطلوبشان در گفتگوها با امریکا تا پیش از زمان انتخابات ریاست جمهوری دست نیابند، احتمالاً از طریق عملیاتهای تروریستی به ناامن کردن فضای انتخابات اقدام خواهد نمود. اما اگر مذاکرات مذکور تا آن زمان نهایی شود، احتمالاً داعش جای طالبان را در اجرای عملیاتهای تروریستی و ایجاد بیثباتی خواهد کرد. ایران به مانند انتخابات قبلی بر لزوم برقرای امنیت و رعایت قانون تأکید خواهد کرد.
- چشم انداز آینده روابط ایران با پاکستان
نقشآفرینی ارتش پاکستان در روابط تهران و اسلامآباد: با توجه به اینکه ایران و پاکستان تحت فشار امریکا هستند، دولت عمرانخان میتواند از طریق همکاری دوجانبه با ایران و یا همکاری چندجانبه از طریق ائتلافی که روسیه و چین نیز در آن حضور داشته باشند، به کاهش این فشارها اقدام نموده و بخصوص در موضوع افغانستان، تروریسم و روابط اقتصادی به گسترش روابط اقدام نمایند. اما با توجه به اینکه تصمیم گیرنده نهایی عرصه سیاست خارجی پاکستان، ارتش این کشور و به خصوص نیروهای آی.اس.آی (سرویس اطلاعات داخلی) هستند، لذا اسلامآباد اقدامی را انجام نخواهد داد که موجب دوری استراتژیک پاکستان از امریکا شود. میتوان این گزینه را محتمل دانست که دولت عمرانخان شاید در برخی مواضع، به صورت تاکتیکی به ایران نزدیک شود، اما در مجموع، روابطش را با ایران تعمیق نخواهد بخشید و ارتش پاکستان نیز با توجه به جایگاه استراتژیک واشنگتن نزد اسلامآباد و جهت جلب رضایت کاخ سفید و متحد ثروتمند سعودیاش، اقداماتی در افغانستان و مناطق مرزی ایران انجام دهد که در راستای منافع تهران نباشد. تلاش امریکا و عربستان نیز همین است که موجبات دوری هرچه بیشتر ایران و پاکستان و اضافه کردن اسلامآباد به جبهه مخالفان تهران را فراهم آورند.
نقش عربستان در روابط ایران و پاکستان: با توجه به مجاورت جغرافیایی پاکستان با ایران و حضور گروههای تروریستی معاند با ایران در خاک پاکستان، سعودی میتواند از طریق ارسال دلارهای نفتی خود، تعداد و عمق عملیاتهای این گروههای تروریستی را وسعت ببخشد تا اینگونه امنیت مناطق مرزی ایران، به عنوان مهمترین رقیب منطقهای خود را تضعیف و به چالش بکشد. به عنوان مثال، فعالیت گروههایی نظیر جندالله و جیش العدل که در تفکرشان به اندیشههای وهابی مسموم هستند، در گام اول نیاز به کمکهای مالی داشته و دارند که دلارهای نفتی سعودی این نیاز را با هدف ضربه به ایران تأمین میکنند. در ضمن، پرداخت کمک اقتصادی سعودی به پاکستان میتواند به صورت بالقوه به عنوان ابزار نفوذی بر سیاستهای این کشور محسوب شود. به عنوان مثال، بر سیاستهای اسلامآباد در خصوص عمق روابطش با تهران، برقراری کانال ارتباطی سعودی با طالبان از طریق پاکستان، سیاستهای پاکستان در افغانستان در رابطه با ایران میتواند تأثیرگذار باشد. با این وجود، پاکستان با معضل امنیتی جدی به نام هند مواجه است و البته مشکلات متعددی نیز با افغانستان دارد، لذا منطقی به نظر نمیرسد که بخواهد با ایران به عنوان کشوری که همواره روابط خوبی با پاکستان داشته است، چالش جدی ایجاد نماید. با اینحال، این موارد ناقض چشمپوشی اسلامآباد از تحرکات برخی گروههای تندرو بخصوص در منطقه بلوچستان نخواهد بود. همچنین باید در نظر داشت که استراتژی پاکستان، استفاده از ظرفیت تمامی متحدان خود است و طبق نیازی که دارد با امریکا، چین، عربستان، ایران و …، رفتار میکند لذا نمیتوان به طور کلی شاهد حذف و نادیده گرفتن آنها از جانب اسلامآباد بود.
با توجه به مطالب مطرح شده ج.ا.ایران باید ضمن استفاده از اشتراکات متعدد در روابط خود با پاکستان و افغانستان، با حفظ و ارتقای این روابط، موجبات همکاری بیشتر کشورهای منطقه با هدف برقراری صلح و ثبات و مقابله با خشونت و تروریسم فراهم کند.
ماهنامه نامه آینده‌پژوهی، شماره 60، فروردین 1398
